ISIS is geen organisatie van moslims maar van de Israëlische geheime dienst en de Amerikanen, bedoeld om het Midden-Oosten te destabiliseren. Hetzelfde geldt voor de aanslag op Charlie Hebdo en vliegveld Zaventem. AIDS is een uitvinding om Afrika ten onder te brengen, van vaccinaties wordt je kind autistisch, de Twin Towers zijn tot ontploffing gebracht door de CIA en om ook even een oudje te noemen: de maanlanding heeft nooit plaatsgevonden.
Complottheorieën zijn een houvast voor mensen voor wie de wereld overweldigend en beangstigend is geworden. Ontkrachten kun je ze vaak nauwelijks. Tegenwerpingen worden makkelijk terzijde geschoven. Ze sluiten bovendien naadloos aan bij vooronderstellingen als: ‘die mensen waren toch al niet te vertrouwen’, of juist: ‘zoiets zouden zij nooit doen’. Complottheorieën sluiten aan bij het adagium follow the money, maar dan in het extreme en op alle fronten.
De complotgelovigen zijn geen achterdochtige mannetjes die geen tv hebben omdat ze bang zijn voor de straling, zoals in de jaren ‘70. Het zijn mensen die geen kranten lezen, hooguit gratis exemplaren en nu.nl. Ze laten zich informeren via Facebook, Twitter en allerhande websites die gevuld worden door andere complotdenkers.
En het zijn kinderen en jongeren die elkaar op sleeptouw nemen met broodje-aapverhalen. Dat had je vroeger ook, maar dan zonder de niet-aflatende stroom van als feiten gepresenteerde meningen en hersenspinsels die gratis van internet zijn te plukken. Mensen uit landen zonder vrije pers zijn gewend dat er in kranten en op het journaal alleen overheidsgezinde propaganda is te vinden. Maar ook autochtone Nederlanders verliezen hun vertrouwen in The powers that be.
Kranten en het journaal hebben niet alleen het monopolie op nieuws verloren, ze hebben voor een aanzienlijk deel van de bevolking ook de slag verloren om de duiding. En dat is pas echt slecht nieuws. Want de gevolgen van dat complotdenken zijn ernstig: geen vertrouwen meer in de overheid, geen vertrouwen meer in mensen die anders zijn, en grote gevoeligheid voor manipulatie door Sterke Mannen en Vrouwen. Het wantrouwen in alles en iedereen ligt immers al voor het oprapen.
Je zou zeggen dat dit een kans is voor de onafhankelijke nieuwsmedia. De Correspondent gedijt inderdaad, maar verder? Kranten en tv worden vooral als handlangers van de macht gezien. En nu het nieuws naar buiten is gekomen dat sommige kranten adverteerders laten betalen voor ‘echt nieuws’ is dat wel lastig te ontkrachten.
Misschien wordt het weer tijd voor een nieuwsmedium dat geen advertenties heeft, niet gratis is en zich onderscheidt door helderheid en gewone taal. Alleen duiden is niet genoeg. Echt nieuws, bijeengeharkt door echte journalisten, daar komt weer behoefte aan. En misschien breekt het besef weer door dat ‘gratis nieuws’ toch niet gratis is.